budownictwo drewniane w Polsce – część 2: kształty dachów polskich

Jeżeli planujesz budowę domu z bali i rozważasz kształt i formę dachu, warto wrócić do korzeni.

Rozsądnie będzie rozważyć region kraju oraz otoczenie. Być może okaże się, że domy, które stoją od lat w okolicy, mają swój charakter i historię, do których warto nawiązać. Pamiętaj, że decydując się na gotowy projekt domu z bali, możesz zmienić charakter niektórych elementów domu. Dzięki temu dom będzie harmonijnie komponował się z istniejącą zabudową.

W polskim budownictwie drewnianym występuje wiele zróżnicowanych i bogatych kształtów dachów. Dla wszystkich dachów formami podstawowymi, z których się wywodzą, są: dach czteropołaciowy i dwupołaciowy. Utworzone formy pochodne dachów łączą w sobie cechy form podstawowych i są charakterystyczne dla różnych regionów kraju. Najprostszą formą dachu czteropołaciowego jest dach brogowy być może najwcześniejszy.

Formy dachów polskich:

a) brogowy,

b) czteropołaciowy,

c) uskokowy (łamany polski),

d) dymnikowy,

e) półszczytowy,

f) dwupołaciowy z daszkiem przyzbowym (odmiana południowa),

g) szczytowy (dwupołaciowy odmiana północna),

h) naczółkowy z daszkiem przyzbowym,

i) naczółkowy bez daszka przyzbowego (odmiana północna),

j) naczółkowo-dymnikowy,

k) naczółkowo-przyczółkowy,

l) orawski

Kryto nim budynki o rzucie kwadratowym, stosując połacie niezbyt stromo ustawione, w przeciwieństwie do dachów tego typu w Niemczech, gdzie stromizna dachu jest znaczna. Niekiedy przekrywając obiekty na rzutach wieloboku wykonywano dachy brogowe wielopołaciowe. Krokwie w dachu brogowym opierają się na skrzyżowanych tramach i ustawionym na nich pionowym słupku, zwanym króle m. Wystaje on zazwyczaj ponad pokrycie dachu jako ozdobnie uformowana sterczyna zwaną pazdurem, wzbogacając formę dachu. Stosowanie przysuwnic w polskim dachu brogowym wpływa na wydłużenie linii połaci i nadaje mu charakterystyczną sylwetkę. W budownictwie ludowym dachem brogowym przykrywano wiatraki, suszarnie tytoniu i brogi, od których właśnie przyjąl nazwę.

Częściej od brogowych spotyka się dachy czteropołaciowe (rys. B) na rzucie prostokątnym, w których występuje kalenica. Szczególną odmianą dachu czteropołaciowego jest dach uskokowy (rys. C), zwany też polskim dachem łamanym, a niekiedy niesłusznie polskim mansardem. Jest to forma dużo starsza od mansardowego dachu francuskiego, stosowana w Polsce już w okresie średniowiecza i oparta na odmiennej konstrukcji niż mansardowy dach francuski. Kształt przekroju poprzecznego polskich dachów łamanych nie jest wpisany w półkole. Jest też pewne, że forma tego dachu nie, powstała w celu wykorzystania poddasza na cele mieszkalne, jak to miało miejsce we Francji. Być może, że w genezie tej formy dachu odegrały rolę względy konstrukcyjne (zbyt długą krokiew zastąpiono dwiema krótkimi) lub plastyczne. Spadek połaci dachowych, górnej i dolnej, bywał na ogół jednakowy lub stosunkowo niewiele zróżnicowany. Różne natomiast były wzajemne proporcje poszczególnych połaci i sposób ich oddzielania. Odmianą polskich dachów łamanych jest dach krakowski. Różni się od innych dachów uskokowych wyższą wstawką, czyli ścianką między górną a dolną połacią dachu. W ściance tej można było umieścić okienka doświetlające strych. Dachy uskokowe stosowano na budynkach dworków, które w ten sposób odróżniały się od chałup chłopskich, na karczmach, zajazdach, spichrzach i lamusach dworskich, a także na cerkwiach i bóżnicach, gdzie osiągnęły najbogatsze formy przez kilkakrotne łamanie połaci, bogate zdobienie wstawek i silne wyładowanie gzymsów.

Przykłady polskich dachów łamanych podano na rysunku:

Zobacz sprawdzone projekty gotowe domów z bali.

Odmianą dachu czteropałciowego jest dach dymnikowy (rys. D). Forma ta powstała przez niewielkie obniżenie bocznych połaci dachu, aby uzyskać małe trójkątne prześwity pod zakończeniami kalenicy, którymi uchodził dym z poddasza kurnych chałup. Z czasem urządzenia ogniowe udoskonalano, otwór pod kalenicą stał się zbyteczny, ale forma dachu się zachowała. Niekiedy w dachach dymnikowych i pochodnych od nich dymnikowo-naczółkowych występuje kozubek, tj. półkolisty daszek w kształcie koszyczka zasłaniający podkalenicowy otwór i bardzo wzbogacający formę szczytu. Odmianą pochodną dachu czteropołaciowego jest dach półszczytowy, zwany też przyczółkowym (rys. E). Powstał on wskutek dalszego obniżania krokwi narożnych, podobnie jak to miało miejsce w dachu dymnikowym, ale aż do połowy wysokości dachu. Według niektórych hipotez powstał on przez dodanie do dachu dwupołaciowego wysokich daszków okapowych od strony ścian szczytowych. Dach ten jest bardzo rozpowszechniony, szczególnie w regionie Podhala, i często nazywa się go dachem zakopiańskim.

Zredukowaną formę półszczytu stanowi dach dwupołaciowy z daszkiem przyzbowym (rys. F). Konstrukcja dachu dwupołaciowego jest nieco łatwiejsza do wykonania niż dachu czteropołaciowego, a przestrzeń poddasza może być lepiej wykorzystana. Dach dwupołaciowy z daszkiem przyzbowym jest charakterystyczny dla obszarów, na których rdzenną formą był dach czteropołaciowy. Występuje na obszarach Polski Południowej, na Podhalu, Podkarpaciu, a także na starych budynkach Podlasia i Lubelszczyzny. Dach dwupołaciowy na obszarach północno-zachodnich naszego kraju różni się wyraźnie od dachu dwupołaciowego z okolic Polski Południowej brakiem daszka przyzbowego. W celu wyodrębnienia bryły dachu od zrębu ściany pierwsza para krokwi jest osadzona wprost nad ścianą szczytową, a często nawet lekko nad nią nadwieszona. W związku z tym deskowanie szczytu lekko nadwieszone nad ścianą szczytową jest oddzielone od jej płaszczyzny pasmem poziomego cienia. Ten typ dachu dwupołaciowego charakterystyczny dla obszarów leżących bardziej na północy kraju nazwano dachem szczytowym (rys. G) w odróżnieniu od dachu dwupołaciowego z daszkiem przyzbowym odmiany południowej. Nachylenie połaci dachów dwupołaciowych jest na ogół mniejsze niż połaci dachów czteropołaciowych i nie przekracza 45°. Inną formą dachu jest dach naczółkowy, który ma, podobnie jak dach dwupołaciowy, dwie odmiany. Pierwsza rozpowszechniona przede wszystkim w rejonie Gór Świętokrzyskich i na terenach przyległych, często zwana dachem typu kielecko-radomskiego, ma zawsze daszek przyzbowy oddzielający od strony szczytu bryłę dachu od ścian (rys. H). Dach naczółkowy, występujący na terenach położonych bardziej na północ Polski, nie ma daszka przyzbowego. Jednak mimo to bryła dachu wyraźnie oddziela się od lica ściany szczytowej przez odpowiednie rozwiązanie szczytu. Jest to zasadnicza różnica w porównaniu z naczółkowymi dachami niemieckimi, w których ściana szczytowa przebiega gładko przez całą wysokość aż do naczółka. Dachy naczółkowe odmiany północnej (rys. I), najczęściej występowały na Kujawach i Mazowszu i były obok dachu czteropołaciowego charakterystyczną formą na terenach byłego Księstwa Łowickiego. W bogactwie rozwiązań dachów polskich występują, oprócz omówionych wyżej, jeszcze rozmaite formy dachów naczółkowo-dymnikowych, naczółkowo-przyczół-kowych, a także odmienna i niepowtarzalna forma dachu orawskiego, będąca wynikiem oryginalnego rozwiązania chałupy z pięterkiem użytkowym, zwanym wyżką (rys. L).

Wszystkie podstawowe i pochodne formy dachów mogą znacznie różnić się, nawet w obrębie jednej odmiany, proporcjami, materiałem pokrycia, odeskowaniem szczytów, a także przez wprowadzenie lukarn, świetlików, kozubków i przystrzeszek oraz rozmaitych detali akcentujących kalenicę.

Przygotowując ten artykuł, korzystaliśmy z książki pani Wandy Bogusz „Projektowanie architektoniczne i budownictwo regionalne" :