budownictwo drewniane w Polsce – część 9: Dwory i dworki

Budynki mieszkalne należące do szlachty i ziemiaństwa wyróżniały się mniej lub bardziej spośród zabudowy wsi.

Dwór w Krześlinie z podcieniem wnękowym.
Uwaga: zrąb ściany biało malowany; przy wnęce imitacja boniowania malowana ciemnym kolorem.

Dworki szlachty zaściankowej, którą korzystała z pewnych przywilejowa stanowych, ale zajmowała się, podobnie jak chłopi, prowadzeniem gospodarstw, różniły się od chałup chłopskich niewiele, tylko trochę większą bryłą budynku, bogatsza forma dachu, staranniejszym wykonaniem i  podcieniem wnękowym lub ganeczkiem na osi ściany frontowej. Najstarsze dwory były dwu- lub czteroizbowe z sienią pośrodku. Miary głębokie trakty i rzuty zbliżone do kwadratu. Bogatsze rozwiązania pojawiały się stosunkowo rzadko. Duże dwory były obiektami warownymi. Otaczały je nawodnione fosy. W XVI i XVII w. cechy warowności zaniknęły. Reminiscencją dawnych baszt obronnych stały się alkierze, czyli mieszkalne pomieszczenia narożne wyraźnie wydzielone z bryły budynku i nakryte osobnymi dachami czteropołaciowymi (rysunek). Alkierze wzbogacały formę budynków. Były typowymi elementami dworów XVI-wiecznych, ale występowały też przy obiektach późniejszych aż po wiek XIX. W XVIII w. rzuty dworów wydłużyły się. Nadwejściowe facjatki ujmowano charakterystycznymi dla baroku spływami wolutowymi. W okresie klasycyzmu ustalił się typ polskiego dworku z portykiem kolumnowym (rysunek), który prawdopodobnie wzorowany na portykach pałacowych, stał się z czasem nieodzownym elementem, akcentującym główne wejście do dworu.

Dwór w Mazurkach

Niezależnie od wielkości obiektów i różnic uwarunkowanych zamożnością właścicieli można zauważyć w budownictwie polskich dworków pewne cechy charakterystyczne. Budynki miały układy symetryczne, osiowe.

Dwór z alkierzami w Świdniku.

Wejście prowadziło z ganku do sieni, która była centralnym elementem układu funkcjonalnego. W miarę rozwoju rzutu poziomego tylna część sieni została odcięta i z czasem przekształciła się w pomieszczenie re-prezentacyjne, rodzaj bawialni z wejściem do ogrodu lub parku.

Dwór w Rogowie

Z sieni były też wejścia do pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych. Pokoje mieszkalne orientowano na południe z lekkim odchyleniem w kierunku wschodnim (na godzinę jedenastą).

W rozwiązaniach najstarszych można zaobserwować dążenie do zwartości bryły dworu i skupienia pomieszczeń wokół urządzeń ogrzewczych; paleniska bowiem przyłączano do wspólnego komina usytuowanego centralnie w sieni. W miarę dostawiania pomieszczeń do szczytowych ścian budynku pojawił się drugi komin lub jeszcze następne.

Ściany dworów miały najczęściej konstrukcję wieńcową wykonaną z dobrego materiału drzewnego, np. z modrzewia. Faktura zewnętrzna ścian była starannie wykończona. Czasem ściany wieńcowe były pokrywane deskowaniem lub obrzucane zaprawą wapienną i bielone. Kontrastowały wtedy wyraźnie z gontowym, ciemnym pokryciem dachów. 
 

Bryły dachów nad dworami były bogate. Często występowały polskie dachy uskokowe lub dachy naczółkowe. W połaciach dachów dworskich rzadko pojawiały się lukarny większych rozmiarów, wyjątkowo bowiem umieszczano pokoje mieszkalne w przestrzeni poddasza. Podobnie jak w chałupach chłopskich, tak 
i w dworach do celów mieszkalnych wykorzystywano jedynie przyziemie.

Dwór wraz z otoczeniem stanowił jednolite założenie przestrzenne, obejmujące parki, dziedzińce i aleje wjazdowe ze szpalerami wyniosłych drzew, a także sady i warzywniki. W kompozycjach ogrodowych wykorzystywano stawy, strumienie i dawne fosy obronne. Funkcjonalnie po-wiązane z dworami były zabudowania gospodarcze, wśród których naczelne miejsce zajmowały spichlerze. Oprócz nich budowano przy dworach osobne budynki kuchni z piekarniami i spiżarniami, stajnie, chlewy, kurniki, wędzarnie, sernice itp.